Eise Eisinga

Het zonnestelsel in een huiskamer

In 1774 vreest Friesland het einde der tijden door een voorspelling dat de aarde uit zijn baan zal worden geslingerd. Zakenman Eise Eisinga berekent dat dit niet kan en bouwt, als een echte Verlichtingsdenker, in zijn huis in Franeker een planetarium zodat iedereen zelf kan zien hoe het zonnestelsel werkt.

Verlichtingsdenker
De hoogbegaafde Eisinga mag als kind niet naar de Latijnse School omdat hij is voorbestemd om, net als zijn vader, wolkammer te worden. Eisinga leert rekenkunde van de contacten van zijn vader. Door verdere zelfstudie verdiept hij zich in de astronomie. De nabijheid van de universiteit van Franeker (1585-1811) komt daarbij goed van pas. Lang is aangenomen dat Eisinga een eenvoudige wolkammer was, maar volgens recent onderzoek blijkt hij een zakenman die internationaal opereert. Eisinga heeft meerdere mannen en vrouwen in dienst en drijft ook handel met Amerika.

Eisinga is net als veel andere burgers in zijn tijd geïnspireerd door de Verlichting. Hij is ervan overtuigd dat mens en samenleving verbeterd kunnen worden door kennis. Het Verlichtingsdenken heeft in de Republiek een minder revolutionair en antigodsdienstig karakter dan in Frankrijk. Nederlandse aanhangers van de Verlichting geloven eerder dat God het goed voorheeft met de wereld. Ze komen bij elkaar in genootschappen en doen natuurkundige proeven, bekijken fossielen, bespreken oplossingen voor maatschappelijke problemen en bestuderen de hemellichamen.

Het planetarium
In 1774 publiceert de Friese dominee Eelco Alta een boekje waarin hij een gruwelijke voorspelling doet. Zodra vier planeten en de maan in één lijn komen te staan, zal door de gezamenlijke aantrekkingskracht de aarde uit zijn baan worden geslingerd en in de zon verbranden. Deze voorspelling leidt in Friesland tot enige onrust. Het is voor Eisinga een van de aanleidingen om aan zijn planetarium te beginnen, een klus die hem zeven jaar zal kosten.

Het planetarium dat Eisinga in het plafond van zijn woonkamer bouwt, is een schaalmodel van het zonnestelsel. In 1781 is het planetarium klaar. Het centrale slingeruurwerk wordt aangedreven door negen gewichten. Dit uurwerk regelt de juiste omloopsnelheid van elke planeet via een indrukwekkend raderwerk van houten hoepels en schijven met 5934 handgesmede spijkers als tanden. De planeten van het planetarium bewegen in dezelfde tijd rond de zon als de echte planeten: Mercurius doet 88 dagen over een omloop, de aarde een jaar en Saturnus meer dan 29 jaar.

Eisinga is niet alleen Verlichtingsdenker maar ook een patriot. Hij verzet zich tegen de absolutistische neigingen van stadhouder Willem V. Als in 1787 het patriottische verzet wordt gebroken, moet Eisinga vluchten. Bij zijn terugkeer in Franeker wordt hij opgepakt en voor vijf jaar verbannen uit de provincie. Gedurende die tijd past zijn familie op het planetarium, zodat Eisinga het na terugkeer weer in beweging kan zetten. In 1818 komt koning Willem I naar Friesland om het planetarium te bezichtigen. Hij is zo onder de indruk dat hij het koopt voor de Nederlandse staat. Later wordt het geschonken aan de gemeente Franeker. Het oudst werkende planetarium ter wereld is daar nog altijd te bezichtigen.

Instructies
In 1828 overlijdt Eisinga op 84-jarige leeftijd. In zijn testament beschrijft hij de werking van zijn planetarium. Tot op de dag van vandaag toont het planetarium de actuele stand van de planeten. De beheerders volgen nog steeds Eisinga’s instructies, onder andere voor het handmatig doorvoeren van de schrikkeldag 29 februari.