De ondraaglijke lichtheid van het verleden

Het woord 'canon' telt maar vijf letters, maar de inhoud van het begrip is onvoorstelbaar gecompliceerd. Want wat is de maatstaf om oprecht historisch besef te scheiden van nationalisme? Hoe kan de permanente druk worden weerstaan van al die hoofdrolspelers die een gunstig beeld van zichzelf willen nalaten, van al die belangengroepen die het verleden willen reconstrueren naar de waan van vandaag? En welke rol speelt het onderwijs in ons beeld van het verleden?

...

Inhoudelijk ziet het hedendaagse Nederlandse lesmateriaal, althans voor de basisvorming, er dus helemaal niet zo slecht uit. Integendeel. Het is met grote zorg en liefde gemaakt, het memelt van de illustraties, kaarten en grafieken, de leerling wordt met vragen en kleine opdrachtjes voortdurend zelf op onderzoek gestuurd en het geheel geeft een prima overzicht van wat men tegenwoordig 'de canon' pleegt te noemen - en nog wel wat meer. [...] Met de methode is dus niets mis, en nationale pijnpunten worden in het lesmateriaal absoluut niet meer vermeden. Het probleem is vooral de dagelijkse praktijk, waarin al deze fraaie onderwijsmethoden vaak alsnog ten onder gaan.

...

We leerden [vroeger] te weinig relativeren, zelfstandig onderzoeken en nadenken, vragen stellen, buiten ons eigen wereldje kijken. Ook in onze kennis zaten, zeker tot en met de achttiende eeuw, grote gaten. Dat is allemaal waar. Maar we leerden wel een compleet verhaal - een canon zouden sommigen nu zeggen - waar we verder mee aan de gang konden, dat we desnoods voor een deel konden weggooien en vervangen door iets anders, maar dat kon fungeren als basis en referentiekader. Daar nu ligt het probleem met de huidige onderwijspraktijk. Die verschilt namelijk sterk van school tot school. Er zijn schoolleidingen die alle ruimte geven aan geschiedenis-onderwijs en het vak met kracht verdedigen. Maar al die prachtige boeken voor de basisvorming ga je heel anders bekijken als leraren je vertellen dat ze, in een handvol afgeknepen lesuren, vaak hele stukken moeten overslaan. Of als je hoort dat veel van de stof alleen maar doorgelezen wordt, en nooit meer wordt herhaald, waardoor er ook geen noodzaak wordt aangegeven om centrale gegevens te onthouden.

...

"Voor deze schooljaren heeft de verantwoordelijke commissie de keuze laten vallen op de dekolonisatie van Vietnam en de industriële revolutie in het Britse Lancashire - nee, niet in Enschede, niet in Rotterdam. Daaromheen wordt door de uitgeverijen een hele kermis opgebouwd aan basisboeken, werkboeken, toetsen-boeken en docentenboeken. Allemaal prachtig materiaal, daar gaat het niet om, maar redelijk eenzijdig. De hele constructie is gebaseerd op de fictie dat tijdens de basisvorming een degelijke grondslag aan historische kennis is gelegd waarop in de tweede fase met allerlei specialisaties voortgebouwd kan worden. Die basis is echter in werkelijkheid op veel scholen nooit gerepeteerd, nooit opnieuw getoetst, nooit goed vastgelegd. Het is echt een fictie, en niets anders. Het cohort eindexamenleerlingen v

...

an 2005 en 2006 zal dus ongetwijfeld waanzinnig veel leren over Vietnam en Lancashire, maar vraag ze in hemelsnaam niet teveel over Oldenbarneveldt, Wibaut, Churchill of Jean Monnet. Sterker nog, het zal daar met generatiegenoten ook nooit goed over kunnen praten - die zijn immers weer gespecialiseerd in Afrika, of in Europees nationalisme, of welk ander thema dan ook dat de dames en heren in afgelopen jaren verzonnen hebben. Hier ontstaat dus niet alleen een eenzijdige historische kennis, ook de gezamenlijkheid van die kennis dreigt in dit systeem te worden weggenomen."

...

Onze Nederlandse vorm van 'onschuldige misleiding' is voor een deel onvermijdelijk. Het is de neerslag van een langdurig gebrek aan maatschappelijke en politieke belangstelling voor het vak, en van een onderwijspolitiek waarin 'kennis' en 'inhoud' werden gebagatelliseerd omdat de nieuwe eeuw vooral zou vragen om 'vaardigheden'. Dezelfde politieke partijen die nu luidkeels roepen om 'basiskennis' en een 'canon' liepen ruim tien jaar geleden voorop in de afbraak van het klassieke historische onderwijs.

...

In het vacuüm dat is ontstaan kunnen [...] excessen gemakkelijk wortel schieten: een overdreven hang naar nationale heroïek bijvoorbeeld: Rembrandt! Wilhelminal Van Basten! - of, passend in de tijdgeest, een nostalgisering van het nationale verleden, waarin de schoongepoetste Hollandse binnenstad centraal staat. De vraag is uiteindelijk heel simpel: wat willen we? Een Nederland dat werkelijk enig historisch besef bezit, of een publiek dat, misleid in de tijd en dronken van heimwee, een vaderland gaat construeren dat in werkelijkheid nooit heeft bestaan?