Vredesmarsen op Tweede Kerstdag

Een bolwerk tegen oorlog

Tijd van televisie en computers

Eeuwenlang heeft de stad Steenwijk in tijden van oorlogsgevaar als garnizoensstad gefunctioneerd. Toen aan het eind van de jaren '30 van de vorige eeuw de oorlogsdreiging toenam, groeide ook de spanning in Nederland. Ondanks het vertrouwen in onze neutraliteit werd ook voor Steenwijk een aantal maatregelen genomen, zoals het bouwen van de Johan van den Kornputkazerne en de komst van een Regiment Infanterie in maart 1938. Daarmee was Steenwijk opnieuw garnizoensstad.

Een Amerikaanse basis

Toen op 10 mei 1940 ons land in de Tweede Wereldoorlog betrokken raakte, was de Kornputkazerne nog niet klaar, ook nog niet toen een paar weken later de Duitse bezetter de kazerne in bezit nam als opleidingscentrum voor de Kriegsmarine. In het begin van de jaren '60 vestigde het Amerikaanse leger een basis in het bosgebied van de Havelterberg bij Steenwijk. Aanvankelijk zou het gaan om een dichtbij de toenmalige legerbasis Steenwijkerwold (nu Johannes Postkazerne) gelegen basis met zogeheten Honest John-raketten. Later zou duidelijk worden dat deze raketten het vehikel zouden gaan vormen van zogenoemde warheads, wapens met kernkoppen, die alleen door Amerikaanse militairen in een aparte bunker zouden mogen worden onderhouden, getransporteerd en bewaakt. Het Nederlandse leger zou op deze site belast worden met aanvullende bewakingstaken in de buitenste ringen van dit stukje autonome US-grond in Nederland. (Overigens was en is de aanwezigheid van atoomwapens in Nederland een publiek geheim dat nu al meer dan 50 jaar nooit officieel is bevestigd.) Opvallend bij Amerikaanse bases als deze waren de grote, hoge radiocommunicatie-masten, die samen met soortgelijke bouwsels in West-Europa (en in Nederland onder meer bij Volkel, 't Harde en Havelterberg) een signalerings- en commando-netwerk vormden voor de American Forces Europe in West-Duitsland. Tegenwoordig zou zo'n netwerk niet meer zo opzichtig in het landschap herkenbaar zijn. Digitale en andere i.c.-systemen hebben die taak nu onopvallend overgenomen.

Koude Oorlog

Deze en andere vormen van bewapening speelden zich af tegen de achtergrond van de zogeheten Koude Oorlog, de wapenwedloop (conventioneel en nucleair) tussen de NAVO en de toenmalige Sovjet-Unie. Vanaf het midden van de jaren '70 kwam de nadruk steeds meer te liggen op uitbreiding van de kernbewapening en ontstond er in Oost en West een wedloop van ongekende omvang, niet in de laatste plaats door het ontwikkelen van nieuwe en substantieel zeer omvangrijke wapensystemen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het maatschappelijk draagvlak voor deze nooit eerder vertoonde vergroting van het nucleaire wapenarsenaal verminderde. Men begon vraagtekens te zetten bij het idee van een wapenschild. Dat schild was overigens door zijn aard en omvang al lange tijd zeer discutabel geweest, maar nieuwe plannen van de NAVO voor nog verdere uitbouw van de al bestaande overkill-capaciteit van zijn kernbewapening wekten veel weerstand. Dit zou er uiteindelijk toe leiden dat begin jaren tachtig in verschillende West-Europese landen vele verontruste burgers in grote (en soms zeer grote) demonstraties de straat op gingen (met name in Duitsland en Nederland).

Vredesmarsen in Steenwijk

Midden jaren zeventig had zich in Steenwijk al een initiatiefgroep gevormd om een burgerprotest tegen de vermeende aanwezigheid van atoomwapens op de Havelterberg mogelijk te maken. Deze werkgroep, die van meet af aan Werkgroep Anti Atoomkoppen Steenwijk (WAAKS) heette, bestond aanvankelijk uit leden van politieke partijen als PPR en PSP (voorlopers van het latere Groen Links) en de PvdA-Steenwijk/Steenwijkerwold. Korte tijd later zouden leden van de Doopsgezinde Kerk Steenwijk en het Interkerkelijk Vredesberaad (IKV) zich bij de initiatiefnemers aansluiten. Tweede Kerstdag, het vredessymbool bij uitstek, werd vervolgens als vast moment in het jaar gekozen om te proberen mensen op de been te brengen om tegen de wapenwedloop te protesteren. En dat lukte. Aanvankelijk in 1974 en 1977 met een paar honderd mensen in een demonstratieve tocht van jeugdcentrum De Buze naar de Havelterberg. Vanaf 1978 was De Meenthe het startpunt. Hier kwamen alle volgende jaren vele duizenden mensen uit het hele land bijeen die in de grote evenementen-/sporthal een redevoering te horen kregen van destijds bekende sprekers uit wetenschap, politiek en kerk. Vervolgens trok er een lange stoet met spandoeken (en onder wisselende weersomstandigheden) naar de Havelterberg. Bij de basis was er altijd een korte manifestatie met één of meer toespraken. Toen het verzet tegen de nucleaire bewapening op zijn hoogtepunt was en er in Amsterdam (1981) en Den Haag (1983) grote landelijke vredesdemonstraties werden gehouden met tussen de 300.000 en 500.000 deelnemers, kwamen er in 1982 op 26 december naar schatting 10.000 mensen naar Steenwijk en de Havelterberg om hun eigen demonstratieve invulling van het Kerstfeest te geven: "Vrede op aarde".

Ontwapening

De Kerstvredesmarstraditie werd na die tijd nog voortgezet onder geleidelijk afnemende belangstelling, niet in de laatste plaats doordat de Amerikaanse president Reagan ontwapeningsgesprekken voerde met de nieuwe leider van de Sovjet-Unie, Michael Gorbatsjov. Diens vernieuwende beleid gaf velen ineens hoop op een minder gevaarlijke wapenontwikkeling en daardoor een betere toekomst. In 1989 viel de Muur, in 1990 volgde de Duitse hereniging en in 1991 viel de Sovjet-Unie uiteen: de Koude Oorlog was voorbij en daarmee de nucleaire wapenwedloop ook.

In Nederland en de hele westerse wereld gingen vervolgens de defensiesystemen op de schop en werden er ingrijpende logistieke en personele maatregelen genomen. Zo werden alle nucleaire sites in Nederland (behalve Volkel) door de VS ontmanteld en werden de terreinen die daarvoor tientallen jaren waren gebruikt aan de Nederlandse Staat teruggegeven. Ook de basis op de Havelterberg. Daarmee was een enerverend tijdperk afgesloten.