De Tweede Wereldoorlog

Moeilijke tijden

Tijd van wereldoorlogen

Elk jaar op 4 mei vindt in Genemuiden de dodenherdenking plaats bij het oorlogsmonument in het Springerpark. Ook op andere plaatsen wordt de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog (1940‒1945) levend gehouden. Zo herinnert het monument aan de Kamperzeedijk aan de melkstaking van 1943. In Hasselt is tegen een muur van de Grote of Sint Stephanuskerk een reliëf aangebracht met de namen van de oorlogsslachtoffers. En in Zwartsluis staat bij de begraafplaats aan de Baanstraat een monument met de namen van tien joden die in concentratiekampen zijn vermoord of omgekomen. Ook staan er twee oorlogsmonumenten op de oude begraafplaats.
Aan het eind van de jaren dertig was de oorlogsdreiging in alle Europese landen voelbaar. Een paar dagen voor de inval van de Duitsers in Polen, op 1 september 1939, kondigde de Nederlandse regering de algemene mobilisatie af. In Hasselt en Zwartsluis werden soldaten gelegerd. Die brachten bij alle belangrijke bruggen springladingen aan. Ook bouwden ze een aantal bunkers langs het Zwarte Water. Toch kwam de oorlog voor velen nog onverwacht. Iedereen was ontsteld toen in de nacht van 9 op 10 mei 1940 met luid geraas Duitse bommenwerpers overvlogen. De in Zwartsluis gelegerde soldaten aarzelden geen moment en lieten de bruggen over de Staphorstersluis en de Grote Kolksluis in de lucht vliegen. De in Hasselt gelegerde militairen deden hetzelfde. Op zaterdag 10 mei bliezen ze de Van Nahuysbrug op. Daar hadden de Duitsers weinig last van: ze kwamen een dag later te paard langs de Dedemsvaart de stad binnenrijden. Diezelfde dag werden ook Genemuiden en Zwartsluis bezet. De Nederlandse militairen hadden zich al eerder teruggetrokken.

Goed of fout

De Duitse bezetter gaf de burgemeesters opdracht de inwoners mee te delen dat ze zich dienden te gedragen als "behoorende tot een overwonnen volk". Burgemeester Roijer van Hasselt nam die mededeling zelf niet al te letterlijk. Toen Duitse militairen het stadhuis binnenkwamen, beet hij ze toe: "Wat moet u hier? Heb ik u gevraagd te komen?" Hij werd in 1941 uit zijn functie gezet en een jaar later opgevolgd door de NSB'er Vooijs. Deze verving later in Zwartsluis bovendien burgemeester De Koning. In Genemuiden werd in 1943 burgemeester Hamer vervangen door de NSB'er Koster. Die patrouilleerde geregeld door de stad met zijn hond en pistool. Hij heeft daarbij verschillende mensen geslagen en bedreigd.
De oorlog stelde niet alleen de burgemeesters voor een dilemma maar ook de bevolking. Mensen gingen elkaar beoordelen in termen van goed of fout. Daardoor ontstonden barsten in de tot dusver zo hechte gemeenschap. Frappant voorbeeld is het Sluziger gezin De Goede: één zoon koos de kant van de bezetters en ging vechten aan het oostfront, de tweede ging in het verzet en werd kort voor de bevrijding bij de Woeste Hoeve gefusilleerd. De derde zoon koos geen partij.
Jaar na jaar werden de oorlogsomstandigheden grimmiger. Joden werden door de Duitsers verplicht de beruchte gele ster op hun kleding te dragen, hun winkel te sluiten of hun bedrijf te staken. Joodse kinderen mochten niet meer naar school. Vanaf de zomer van 1942 werden de joden van Hasselt en Zwartsluis (in Genemuiden waren die er bij het uitbreken van de oorlog niet) afgevoerd. In juli vertrokken eerst enkele mannen naar kamp Conrad bij Staphorst, de maanden erna de anderen, via Westerbork of kamp Vught verder weg naar de vernietigingskampen. De meesten zouden de oorlog niet overleven.

De Duitsers slaan nog één keer toe

Na de luchtlandingen van de geallieerden bij de brug van Arnhem op 17 september 1944 leek het einde van de oorlog in zicht. Maar de Duitsers hielden voorlopig stand. Om luchtlandingen achter de IJssellinie te voorkomen, zetten ze de Mastenbroekerpolder onder water. Veel boeren konden zonder boot hun boerderij niet meer uit en konden slechts met grote moeite hun vee in veiligheid brengen. Hun gewassen en landerijen liepen grote schade op. Na de hongerwinter van 1944‒1945 begon in april de lang verwachte uittocht van het Duitse leger. Op 13 april 1945 zorgden de Duitsers in Zwartsluis voor een daverend slotakkoord door de sluisdeuren en de brug van de Grote Kolksluis op te blazen. Hetzelfde gebeurde met de Van Nahuysbrug in Hasselt en de pont bij Genemuiden. Op 14 april werden Hasselt en Genemuiden door de Canadezen bevrijd, Zwartsluis een dag later.