Eise Eisinga

Hollanda’da Aydınlanma

Eise Eisinga, amatör bir astronomdu. Franeker'deki (Friesland) evinde bugün dünyanın en eski gök evi (yıldız evi) olarak bir gezegen gözlem evi kurdu.

Üstün yetenekli Eisinga, Latince okuluna gidemedi çünkü babası gibi yün tarayıcı (elyaf ayırıcı) olması bekleniyordu. Kendi bireysel gayretleriyle, matematik ve astronominin temel ilkelerini öğrendi. Franeker Akademisi'nin yakında olması da bu bağlamda çok işine yaradı.

1774 yılında, ay ve diğer birkaç gezegen arasında olacak bir çarpışmadan dolayı dünyanın yörüngesinden çıkacağı tahmininin bulunduğu bir kitapçık yayınlandı. Bu iddia, Friesland'da büyük çaplı paniğe neden oldu. Panik yapmak için bir neden olmadığını gösterebilmek amacıyla Eisinga, oturma odasının tavanına güneş sisteminin ölçekli bir modelini inşa etme kararı aldı. 1781 yılında söz konusu gök evi tamamlandı.

Zamanında yaşamış diğer birçok insan gibi Eisinga da Aydınlanma'dan ilham alıyordu. Bu insanlar, bilginin toplumu ve insanlığı ilerleteceğine, geliştirteceğine yürekten inanıyordu. Hollanda'daki Aydınlanma düşüncesi Fransa'dakinden yapı bakımından farklıydı. Kilisenin güçlü olmadığı ve tam yetkili kralın bulunmadığı bir ülkede yaşamak, çok sayıda Hollandalının, bazı Fransız filozofların radikal ve dini otorite karşıtı söylemleri-ne sempati duymamasına neden oldu. Tanrı'nın dünyaya iyi niyetle yaklaştığı düşüncesini tercih ediyorlardı. Tanrı her şeyi, uyumlu, barış dolu ve dostane bir toplum yaratmaya doğru yönlendiriyordu. Bu nedenle kendilerini keyif alacakları toplumsal etkileşime verdiler. Diğer sorumluluk bilinci olan yurttaşlarla birlikte fizik deneyleri yaptılar, fosilleri ve gökyüzündeki nesneleri incelediler, toplumsal sorunlara ortak çözümler bulmaya çalıştılar.

Eisinga'nın gök evi bugün bile gezegenlerin gerçek konumunu göstermektedir, çünkü modeldeki gezegenler, gerçek gezegenlerin güneşin etrafındaki yol süresi kadar sürede model güneşin etrafında dönüyorlardı: Merkür bir tur dönüşü 88 günde, Dünya bir yılda (365 günde) ve Satürn 29 yıldan fazla bir sürede yapıyor.

Bir merkezi sarkaçlı saat, dokuz ağırlık merkezi tarafından hareketlendiriliyordu. Bu saat sayesinde her gezegenin yörüngedeki ilerleyiş hızı eksiksiz biçimde veriliyordu. Bütün mekanizma, on binlerce diş biçiminde çiviyle bağlanmış tahta halka ve disklerin yarattığı etkileyici hareket sistemi sayesinde işliyordu.

Kral I. Willem, 1818 yılında bu gök evini (yıldız evini) görmeye Friesland'a geldiğinde bu mekanizmadan öylesine etkilendi ki daha sonra bunu Hollanda devleti için satın almaya karar verdi. On yıl sonra, 1828'de Eisinga 84 yaşında vefat etti. Vasiyetinde ürettiği gök evinin çalışma biçimini betimledi.