De canon en cultuureducatie

Hieronder belichten we de leergebieden kunstzinnige oriëntatie in het primair onderwijs en kunst en cultuur in de onderbouw VO. Daarnaast gaan we kort in op de kerndoelen van beide leergebieden. In de volgende paragraaf staat de relatie tussen de canon en de cultuureducatie centraal. Ook wordt aangegeven welke disciplines bijdragen aan de vensters die door Entoen.nu voor cultuureducatie zijn geselecteerd. De slotparagraaf geeft een schematisch overzicht van thema's die vanuit de kunstvakken per venster belicht kunnen worden.

door Inge Roozen en Stephanie van Tuin, SLO

Cultuureducatie

Het leergebied Kunstzinnige Oriëntatie (primair onderwijs)

Het leergebied kunstzinnige oriëntatie maakt onderscheid tussen productie, reflectie en receptie. Productie verwijst naar het gebruik van beelden, muziek, spel, taal en beweging om gevoelens en ervaringen uit te drukken in een kunstzinnig werkstuk. Reflectie is gericht op het beschouwen van en het reflecteren op eigen werk en dat van anderen, zowel medeleerlingen als professionele kunstenaars. Onder receptie verstaan we het kijken naar en het ervaren van professionele kunstuitingen en cultureel erfgoed. Productie, reflectie en receptie zijn altijd met elkaar verbonden.

Productie en reflectie: Leerlingen die werkstukken maken zijn niet alleen bezig met het uitdrukken van hun gevoelens in beelden, spel, muziek en beweging, zij leren hiermee ook te communiceren. Daarbij gaat het om vragen als:

  • Wat vertelt het beeld, het spel, de dans of de muziek?
  • Waaraan zie of hoor je dat?

De eerste vraag verwijst naar inhoud en betekenis, de tweede naar de vormgeving.

Leerlingen kijken of luisteren naar elkaars werk. Zij praten samen over wat de makers proberen uit te drukken. Dergelijke reflectiegesprekken vinden meestal plaats tijdens evaluatiemomenten in een les en zijn belangrijke leermomenten. Leerlingen worden zich bewust van de mogelijkheden om materialen, technieken en aspecten van beeld, spel, dans, of klank te gebruiken om hun gevoelens en ervaringen uit te drukken in een werkstuk.

Receptie en reflectie: Bij receptie van kunst gaat het erom dat leerlingen kunstwerken beleven, ervaren en er zo mogelijk van genieten. Daarnaast is het streven dat leerlingen kennis van kunst en erfgoed ontwikkelen en waardering ontwikkelen. De leerlingen nemen een zekere afstand van de directe ervaring en leren reflecteren op wat zij zien. Ze praten over wat kunstwerken voor hen zelf betekenen en wat de kunstenaar mogelijk bedoeld heeft. Ze gaan in op de inhoud, de vorm, de functie en de context waarin de kunstwerken zijn ontstaan. Die context kan betrekking hebben op de achtergronden van een bepaalde kunstenaar, maar ook op een bepaalde cultuur of cultuurhistorische periode.

Het leergebied kunst en cultuur (onderbouw VO)

Het leergebied kunst en cultuur ontleent zijn inhoud in de eerste plaats aan de disciplines muziek, dans, drama en de beeldende vakken. Onder beeldende vakken wordt handvaardigheid, tekenen, textiele werkvormen en audiovisuele vorming verstaan. In de onderbouw kiezen scholen zelf hoe zij deze disciplines aanbieden. Zo kiest de ene school bijvoorbeeld voor afzonderlijke vakken, terwijl de andere school de vakken volledig integreert in een leergebied kunst en cultuur. Vakdocenten verzorgen in dit leergebied het programma; zij zijn vanuit diverse disciplines opgeleid.

De onderbouw VO bouwt voort op de sleutelbegrippen productie, reflectie en receptie. In essentie verschillen deze begrippen niet van het primair onderwijs, behalve dat ze in de onderbouw verder verdiept worden.

De onderbouw breidt de vaardigheden productie, reflectie en receptie uit met presenteren en verslagleggen. Leerlingen presenteren alleen of gezamenlijk een eigen kunstzinnig werk en zij doorlopen het creatieve proces. Verder leggen ze een kunstzinnige activiteit vast, door een cultuuruiting te beschrijven of een kunstzinnig werk van eigen hand of van professionals te interpreteren. De presentatie vindt al dan niet plaats met multimedia en wordt bijvoorbeeld vastgelegd in een kunstdossier of een (digitaal) portfolio. Samenvattend staan de volgende vaardigheden centraal in het leergebied kunst en cultuur van de onderbouw: produceren, presenteren, beleven (receptie), verslagleggen en reflecteren.

De canon en de kerndoelen kunstzinnige oriëntatie PO en kunst en cultuur onderbouw VO

Bij de behandeling van de canon binnen cultuureducatie komen de kerndoelen van primair onderwijs en voortgezet onderwijs bij voorkeur in samenhang met elkaar aan de orde. Voor leerlingen in het basisonderwijs en de onderbouw VO is het belangrijk dat cultuureducatie niet uitsluitend een praat- of doevak wordt, maar dat productie, receptie en reflectie met elkaar in evenwicht zijn. Bij de onderbouw komen presenteren en verslagleggen daar nog eens bij.

Bij een invulling vanuit de verschillende kunstdisciplines richten we ons in dit document op:

  • beeldende kunst: schilder- en beeldhouwkunst, grafiek, fotografie, architectuur, mode en kleding, (kunst)voorwerpen met een gebruiksfunctie, multimediale kunst, hedendaagse kunst
  • muziek: klassieke muziek, opera, muziektheater, cabaret, volksliedjes, jazz, popmuziek, house, dance
  • dans: modern en klassiek ballet, hofdans, volksdans, diverse vormen van streetdance
  • theater: schouwburgtoneel, straattheater, muziektheater, cabaret, mime, masker- en poppentheater, bewerkte kinderliteratuur voor theater of film, televisie

Bij de keuze van kunstuitingen wordt rekening gehouden met de verschillende culturen waaruit leerlingen afkomstig zijn.

De relatie tussen de canon en kunst- en cultuureducatie

De website www.entoen.nu noemt bij het onderdeel CKV en cultuur zes vensters: Rembrandt, buitenhuizen, Vincent van Gogh, de Stijl, Annie M.G. Schmidt, en Suriname en de Nederlandse Antillen. De keuze van de vensters lijkt bepaald door:

  • het grote belang van bepaalde kunstenaars voor ons Nederlands cultureel erfgoed; er zijn aparte vensters gewijd aan Rembrandt, Vincent van Gogh en Annie MG Schmidt
  • belangrijke kunststromingen zoals de Stijl; in de toelichting op het venster worden de belangrijkste vertegenwoordigers van deze stroming genoemd (Mondriaan, Rietveld, van Doesburg) en de invloed van de Stijl op anderen (bijvoorbeeld Dick Bruna).
  • monumenten van cultureel erfgoed: de buitenhuizen uit de 17e en 18e-eeuw. Zij verwijzen naar een cultuurhistorisch verschijnsel: rijk wonen buiten de stad.
  • de cultuur van Nederlanders uit voormalige overzeese gebiedsdelen: Suriname en de Nederlandse Antillen.

We sluiten ons bij de keuzen van entoen.nu aan. Het zou echter goed te verdedigen zijn om ook het venster Indonesië te noemen. Met Suriname en de Nederlandse Antillen sluiten we echter aan bij meer recente immigratiestromen: veel leerlingen in het huidige onderwijs zijn afkomstig uit de Surinaamse of Antilliaanse cultuur. Ook het canonvenster de televisie zou omdat, mediaeducatie tot de kunstvakken behoort toegevoegd kunnen worden.

De zes canonvensters en de verschillende kunstvakken

Hoewel in principe elk venster bij alle kunstvakken aan bod kan komen, lenen sommige vensters zich meer voor een bepaald kunstvak dan andere, zoals onderstaand schema laat zien:

Venster

beeldend

muziek

dans

drama

Rembrandt

x

Buitenhuizen

x

x

x

Van Gogh

x

De Stijl

x

Annie M.G Schmidt

x

x

x

x

Suriname/Antillen

x

x

x

Een venster als Rembrandt vraagt in de eerste plaats een invulling vanuit de beeldende vakken, terwijl het venster buitenhuizen bijvoorbeeld interessant is om vanuit de volgende invalshoeken te benaderen:

  • beeldend: (tuin)architectuur, interieurs, schilderkunst (portretten en landschappen), mode, en kleding
  • muziek: kamermuziek en huisconcerten, het bezoek van Mozart aan Nederland
  • dans: hofdansen.

Ook andere vakken dan de kunstvakken kunnen bij het venster buitenhuizen aansluiten, bijvoorbeeld aardrijkskunde. Hoe reisden de rijke kooplieden naar hun buitenhuizen en hoe zag het landschap en de infrastructuur eruit in die tijd? En hoe reisde bijvoorbeeld de familie Mozart door Europa en wat schreef Leopold Mozart over de Nederlandse cultuur?

In het overzichtsschema aan het einde van dit hoofdstuk zijn leerinhouden voor alle kunstvakken geformuleerd. Docenten kunnen een keuze maken om de diepte in te gaan door een invulling te geven vanuit één kunstvak of de inhoud van het venster in de volle breedte aan te bieden, waarbij alle kunstvakken aan bod komen, eventueel in samenhang met bijvoorbeeld wereldoriënterende vakken en/of Nederlands.

De overige vensters en kunst- en cultuureducatie

Ook bij een groot aantal van de overige vensters kan een relatie gelegd worden met kunst- en cultuureducatie door bijvoorbeeld te kijken naar monumenten, schilderijen of beelden, of te luisteren naar muziek uit een bepaalde tijd. Voor de opkomst van fotografie en film vormden met name de visuele kunsten belangrijke bronnen om een beeld te krijgen van het leven in verschillende historische perioden. Binnen projecten en vakoverstijgende thema's kunnen leerlingen deze bronnen onderzoeken. Schilderijen of andere kunstvoorwerpen zijn dan niet uitsluitend een illustratie bij een geschiedenisles, maar zelfstandige bronnen die de informatie over een bepaalde periode kunnen verdiepen.

Bij het venster hunebedden staat binnen de kunstvakken bijvoorbeeld het thema rituelen centraal. De leerlingen kijken naar de vorm en functie van keramische potten uit de trechterbekercultuur. Leerlingen ontdekken de verschillende vormen van de potten, de decoraties en de destijds toegepaste stooktechnieken. Ook achterhalen leerlingen bijvoorbeeld de naam trechterbekercultuur. Ze gaan in op de functie van de potten. Waarom gaven mensen hun doden geschenken mee? Wat voor idee hadden ze over het hiernamaals en wat waren hun ideeën over religie? Ze praten over de begrafeniscultuur van onze tijd en welke geschenken mensen aan doden meegeven. Leerlingen ontdekken dat wij tegenwoordig keramische potten gebruiken als urnen voor de as van de doden, een gebruik dat al dateert uit de tijd van de Grieken. Ze beschouwen werk van kunstenaars die zich laten inspireren door keramische vormen uit het verleden en maken zelf keramische potvormen.

Overzicht van mogelijke thema's binnen de kunstvakken per venster

Venster

Invulling vanuit PO

Invulling onderbouw VO

Rembrandt

Een van de grote schilders

Beeldende kunst

  • schilderkunst: leven en werk van Rembrandt van Rijn
  • schilder (clair-obscur) en etser
  • onderwerpen: (zelf)-portretten, bijbelse verhalen, dagelijks leven, zijn atelier
  • tijdgenoten: o.a. Vermeer en Steen
  • genreschilderkunst
  • kunstmarkt

Algemeen: barok: ruimtelijkheid en dynamiek in de kunst, klassieke elementen krijgen een eigen vorm.

Beeldende kunst

  • schilderkunst benadrukt dynamiek door lichtdonker en kleuren.
  • leven en werk Rembrandt van Rijn: schilder (clair-obscur) en etser
  • onderwerpen: bijbelse, mythologische, (zelf)portretten, dagelijks leven, zijn atelier
  • tijdgenoten: Rubens, Hals, Vermeer, Ruysdaal en Steen
  • genreschilderkunst
  • kunstwerken voor een kunstmarkt
  • beelden vol beweging en emotie, barokkerken, gildehuizen

Muziek

  • Sweelink, Monteverdi en Vivaldi
  • rijk versierde melodieën van forte naar piano

Theater

  • verschillende spelen, zoals treurspel, blijspel en herderspel
  • Vondel

Dans: staat in dienst van spelen

Buitenhuizen
Rijk wonen buiten de stad

Beeldende kunst: pruikentijd, mode, portretschilderkunst, tuinarchitectuur, invloed van Frankrijk
Muziek: kamermuziek, Mozart in Nederland

Algemeen: bouw van buitenhuizen door rijke kooplieden in 17e en 18e eeuw

Beeldende kunst: pruikentijd, mode, landgoederen classicistische stijl, tuinarchitectuur, invloed van Frankrijk op Europa

Muziek: kamermuziek, Mozart, opera's

Dans: hofdansen

Theater: kamerspelen: tragedie en kluchten, Huygens

Vincent van Gogh.
De moderne kunstenaar

Beeldende kunst

  • schilderkunst
  • leven en werk van Vincent van Gogh
  • onderwerpen: sociaal bewogen onderwerpen, boerenleven, portretten, landschappen, stillevens
  • uitdrukken van gevoelens in kleur, schildert vooral in de buitenlucht
  • briefwisseling met broer Theo

Algemeen: postimpressionisme: werkelijkheid opnieuw ordenen als reactie op impressionisme onder invloed van de fotografie

Beeldende kunst

  • schilderkunst
  • leven en werk van Vincent van Gogh, sociale bewogenheid en briefwisseling als tijdsdocument
  • tijdgenoten: Gauguin, Seurat e.a.
  • beeldhouwkunst: Rodin, Wouters.

Muziek: vooral vanuit Frankrijk o.a. Debussey, Ravel en Satie

Dans: ontwikkeling van klassiek ballet: het Zwanemeer en de Notenkraker

Theater: sociaal bewogen toneelstukken van Heijermans

De Stijl.

Revolutie in vormgeving

Beeldende kunst

  • een nieuwe vormentaal: rechte lijn, hoek, primaire kleuren zwart wit en grijs
  • Mondriaan: schilder, van figuratief naar abstract
  • Rietveld: meubelontwerper, architect
  • invloed op de hedendaagse vormgeving

Algemeen: strenge vereenvoudiging van abstracte vormen: rechte lijn en hoek, primaire kleuren, zwart, wit, grijs

Beeldende kunst

  • ontstaan van de Stijl
  • schilderkunst van Mondriaan, Van Doesburg
  • beeldhouwkunst van Vantongerloo
  • architectuur en oude, toegepaste kunst van Rietveld, invloed van de Stijl op Bauhaus
  • functionalisme

Muziek: jazzmuziek en boogiewoogie

Dans: ontstaan van moderne dans

Annie M.G. Schmidt. Tegendraads in een burgerlijk land

Beeldende kunst

  • illustraties van Fiep Westendorp

merchandising (Jip en Janneke en Pluk van de Petteflet)
Muziek, theater, dans: liedjes en bewerking van boeken voor musical en film, o.a. Minoes, Pluk van de Petteflet

Algemeen: de inhoud van het werk (origineel denken en schrijven) van Annie M.G Schmidt en de invloed ervan op:

Beeldende kunst

  • illustraties Fiep Westendorp
  • merchandising

Muziek, theater en dans

  • cabaret en musical, Harrie Bannink
  • invloed in het buitenland

Aanvullingen: leven en werk van Astrid Lindgren en Roald Dahl

Suriname en de Nederlandse Antillen. Dekolonisatie van de West

Muziek en dans

  • oorspronkelijke cultuur van Suriname en Nederlandse Antillen in muziek, dans en kleding
  • invloed op hedendaagse muziek- en dansstijlen in Nederland

Theater: verhalen en verteltheater uit Suriname.

Beeldende kunst: het slavernijmonument

Algemeen: de cultuur van Suriname en de Nederlandse Antillen in taal, verkenning van het gebied, muziek, dans, eetculturen, Surinamers en Antillianen in Nederland.

Aanvullingen: kunst en kunstenaars uit Suriname en de Nederlandse Antillen (o.a. Jules Chin A Foeng).