De heemraden van de Spaarndam

Op 11 oktober 1255 liet graaf Willem II van Holland in Leiden op een klein stukje perkament een korte tekst in het Latijn schrijven. Hierbij verklaarde hij dat er geen schutsluis bij de Spaarndam mocht worden gelegd en geen werkzaamheden zouden plaatsvinden bij deze dam en bij drie andere waterstaatswerken zonder overleg met de heemraden die er op dat moment waren of die er in de toekomst zouden zijn. De drie andere werken waren een dijkje bij de Spaarndam dat de Zijdwinde genoemd werd, de zeedijk langs het IJ en de Zwammerdam in de Oude Rijn. Voorzien van het zegel van Willem II werd het stukje perkament overhandigd aan de heemraden. Het charter (bezegelde akte op perkament) is bewaard gebleven en bevindt zich in de archiefbewaarplaats van het hoogheemraadschap van Rijnland. Het is Rijnlands oudste archiefstuk.

Het charter van 1255 is geen stichtingsakte van het hoogheemraadschap. Uit de tekst blijkt dat er al heemraden waren. Zij hadden zeggenschap over de Spaarndam en drie andere waterstaatswerken. De bevestiging van hun bevoegdheden hield verband met een besluit van Willem II uit 1253 dat in of bij de Spaarndam een schutsluis gemaakt zou worden voor de scheepvaart. Over heemraden was toen niets gezegd, maar zij zullen wel bestaan hebben. Je kunt je voorstellen dat zij zich gepasseerd voelden omdat de graaf hen niet bij zijn besluit om een schutsluis te maken had betrokken. Op 11 oktober 1255 kregen zij de toezegging dat zoiets niet meer zou gebeuren.

Uit de heemraden van de Spaarndam groeide het hoogheemraadschap van Rijnland. Het woord Rijnland komt in het charter niet voor en de hoogheemraden worden nog gewoon heemraden genoemd. Toch heeft de gebeurtenis van 11 oktober 1255 altijd tot de verbeelding gesproken. In 1655 lieten dijkgraaf en hoogheemraden een groot schilderij vervaardigen van de 'handvestverlening' van 400 jaar daarvoor. Het schilderij geeft niet de historische werkelijkheid weer. De kleding van de afgebeelde personen is niet middeleeuws en de vorst draagt de orde van het Gulden Vlies die pas in 1430 werd ingesteld. Het charter dat de graaf vasthoudt lijkt niet op Rijnlands oudste archiefstuk. Uit het schilderij blijkt wel dat 11 oktober 1255 ook in de 17de eeuw als een belangrijk moment in Rijnlands geschiedenis werd beschouwd.

»Bijschrift bij de afbeelding:
De 'handvestverlening' door graaf Willem II aan de heemraden van Rijnland. Precies 400 jaar later beeldden Caesar van Everdingen en Pieter Post deze gebeurtenis op fantasievolle wijze uit. Het schilderij werd gemaakt voor de grote zaal in het nieuwe gemeenlandshuis te Halfweg.