De Opstand: naar de Republiek der Verenigde Nederlanden

Strijdtoneel Zuid-Holland

De Reformatie of Hervorming (zie ook venster 14) veroorzaakte spanningen in Europa die tot diverse oorlogen leidden. In de Nederlanden kwam men in opstand tegen het Spaanse gezag. Deze Opstand, die tevens het begin van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) betekende, was natuurlijk een zaak van de gehele latere Republiek der Verenigde Nederlanden, maar uiterst belangrijke momenten in de strijd speelden zich in het gebied van het huidige Zuid-Holland af.

Watergeuzen

Eén daarvan was de bevrijding van Den Briel (Brielle) op 1 april 1572 door de 'Watergeuzen'. Het werd een keerpunt in de strijd tegen de Spanjaarden. Maar de Watergeuzen zorgden met hun plundertochten voor veel onrust in Holland, want ondanks hun daden, bleven zij een ongeregelde groep opstandelingen. Nadat Gorcum op 26 juni 1572 was overgegaan naar de opstand namen de Geuzen negentien katholieke geestelijken gevangen. Degenen die hun geloof niet wilden afzweren werden samen met een aantal andere geestelijken kort daarna in Brielle vermoord. De slachtoffers werden bekend als de Martelaren van Gorcum. Op 3 oktober 1574 bevrijdden de Watergeuzen het door de Spanjaarden belegerde en uitgehongerde Leiden. In de vroege ochtend voeren ze over de Vliet de stad binnen met aan boord haring en wittebrood. Leidens Ontzet wordt tot op de dag van vandaag gevierd.

De eerste vrije Statenvergadering: Willem van Oranje stadhouder

Op 19 juli 1572 vond in het Augustijnenklooster in Dordrecht - nu de Statenzaal in het Hof - een geheime bijeenkomst plaats. Hieraan namen afgevaardigden van twaalf Hollandse steden, de adel en de Watergeuzen deel. Ook Marnix van St. Aldegonde, afgezant van Willem van Oranje, was erbij aanwezig. Tijdens deze eerste 'vrije Statenvergadering' (niet bijeengeroepen door de landsheer, maar vergaderend op eigen initiatief) werd de vrijheid van godsdienst vastgelegd. Tevens werd Willem van Oranje, die eerst in dienst van Filips II was geweest, maar die zich in de strijd tegen de koning had gekeerd, als Stadhouder van Holland en Zeeland erkend. Samen met de Unie van Utrecht uit 1579, die de grondslag voor de Republiek vormde, geldt de eerste Statenvergadering als het begin van de zelfstandige Nederlandse staat.

De afzwering van Filips II en de moord op Willem van Oranje

In 1580 verklaarde de Spaanse koning Filips II Willem van Oranje vogelvrij. De gezamenlijk Nederlandse gewesten, de Staten Generaal, zwoeren hem daarop in 1581 af als hun vorst. Dit gebeurde in de vorm van een 'Plakkaat van Verlatinghe', een akte waarin de redenen voor de afzwering werden verwoord.

Op 10 juli 1584 werd Willem van Oranje door Balthasar Gerards doodgeschoten in het Prinsenhof in Delft, het voormalige Sint-Agathaklooster. De plek waar de moord plaatsvond maakt nu deel uit van Museum Het Prinsenhof. De kogelgaten van de aanslag zijn nog steeds zichtbaar in de muur.