De canon en het vak Nederlands

Dit hoofdstuk belicht de relatie tussen de canon en het vak Nederlands in primair onderwijs en de onderbouw van het VO. Eerst worden de canonvensters genoemd waar het vak Nederlands aandacht aan zou kunnen besteden. In de volgende paragraaf worden vier raakvlakken tussen het vak Nederlands en de canonvensters beschreven. De laatste paragraaf geeft een schematisch overzicht van thema's die bij Nederlands aan de orde kunnen komen.

door Harry Paus en Martien de Boer, SLO

Welke canonvensters kunnen een rol spelen bij Nederlands?

De canon van de Nederlandse geschiedenis van de Commissie Van Oostrom bevat vijftig onderwerpen die 'vensters' genoemd worden. In principe is ieder venster aan het vak Nederlands te koppelen. Lezen en beluisteren van teksten (en ook schrijven en spreken) kunnen bij Nederlands immers over elk denkbaar onderwerp gaan, dus ook over hunebedden, de Tweede Wereldoorlog, Erasmus of de gasbel.

Veel vensterthema's komen voor of staan centraal in (jeugd)literatuur en films. Ook dat biedt aanknopingspunten. Een voorbeeld is het venster watersnood dat centraal staat in het jeugdboek Oosterschelde windkracht 10 van Jan Terlouw.

De website www.entoen.nu beperkt het aantal vensters voor Nederlands tot dertien:

  • Karel de Grote
  • hebban olla vogala
  • Floris V
  • Erasmus
  • Willem van Oranje
  • de statenbijbel
  • Max Havelaar
  • De televisie
  • De Stijl
  • de Tweede Wereldoorlog
  • Anne Frank
  • Annie M.G. Schmidt
  • Suriname en de Nederlandse Antillen

De keuze voor deze dertien vensters wordt niet toegelicht. Wel is uit de bespreking van elk venster de relatie met het vak Nederlands op te maken. Het gaat dan samenvattend om verhalen en boeken, (grote) schrijvers, en het ontstaan, de ontwikkeling en het gebruik van de Nederlandse taal. De website geeft bij veel vensters, ook bij andere dan deze dertien, titels van jeugdboeken en informatieve boeken over het vensteronderwerp (zie Verwijzingen).

In eerste instantie ontbrak bij deze selectie van 'www.entoen.nu' het venster televisie. Dit communicatiemedium speelt een rol bij taalverwerving, bijvoorbeeld Sesamstraat, en bij de ontwikkeling van kijk- en luistervaardigheid. Ook heeft de televisie invloed op de ontwikkeling van het Nederlands, denk aan de grote hoeveelheid Engelse woorden in ons dagelijks taalgebruik en aan nieuwe uitdrukkingen die we overnemen uit populaire programma's. Het aantal informatiebronnen waarmee het vak Nederlands leerlingen vertrouwd maakt, is door de televisie uitgebreid met nieuwsbulletins, reclamespots, documentaires, films, discussieprogramma's enzovoort.

Voor wie bij Nederlands aandacht aan de canonvensters wil besteden, ordenen we in de volgende paragraaf de verbanden tussen het vak en de vensters en geven we enkele globale suggesties voor een uitwerking van dat verband.

Vier raakvlakken tussen het vak Nederlands en de canon

Canonvensters kunnen op vier manieren bij Nederlands aan de orde komen:

  1. lezen en beluisteren van informatieve teksten, bekijken van televisieprogramma's, en daarover schrijven en/of spreken
  2. lezen van kinderboeken en (jeugd)literatuur, bekijken van films, en daarover schrijven en/of spreken
  3. reflecteren op het ontstaan, de ontwikkeling en het gebruik van de Nederlandse taal
  4. reflecteren op het belang van kritisch en vernieuwend denken en schrijven van de grote Nederlandse schrijvers en hun werken

Raakvlak 1 Informatieve teksten lezen en tv-programma's bekijken

Bij Nederlands kunnen leerlingen in principe taalvaardigheden in alle vijftig vensters toepassen. Samenwerking tussen Nederlands en geschiedenis, aardrijkskunde en levensbeschouwing ligt voor de hand. Het mes snijdt aan twee kanten: de leerlingen werken aan lees- of luistervaardigheid en verwerven tegelijkertijd kennis die voor een ander vakgebied relevant is. De website entoen.nu geeft bij de meeste vensters titels van passende informatieve boeken voor de jeugd (zie Verwijzingen). Andere bronnen zijn de bibliotheek en de beeldbank van Schooltv: www.schooltv.nl/beeldbank/.

Raakvlak 2 Kinderboeken en (jeugd)literatuur lezen en films bekijken

Kinderboeken, romans en films geven kinderen en jongeren een kijkje in de Nederlandse geschiedenis. Bij vele vensters is passende literatuur te vinden, zoals:

  • De Scheepsjongens van Bontekoe (Johan Fabricius) bij het venster de Verenigde Oostindische Compagnie
  • Oorlog zonder vrienden (Evert Hartman) en tal van andere titels over de Tweede Wereldoorlog
  • Oosterschelde, windkracht 10 (Jan Terlouw) over de watersnood
  • het Wilhelmus over het venster Willem van Oranje

De vensters Max Havelaar, Anne Frank (Het Achterhuis) en Annie M.G. Schmidt (gehele oeuvre) nemen een aparte positie in omdat deze vensters rechtstreeks verwijzen naar de literatuur.

In het kader van fictieonderwijs kunnen dus vele canonvensters aan bod komen. De waarheidsgetrouwheid van de historische context kan daarbij onderwerp van gesprek zijn naast de vorm, de kwaliteit en de beleving van de tekst. Ook ligt bij fictie samenwerking met andere vakken voor de hand.

Entoen.nu geeft bij de meeste vensters titels van passende (jeugd)boeken (zie Verwijzingen). Andere bronnen zijn de Stichting Lezen (www.lezen.nl, het Letterkundig museum (www.letterkundigmusem.nl) en de bibliotheek.

Raakvlak 3 Reflecteren op ontstaan, ontwikkeling en gebruik van de Nederlandse taal

Enkele canonvensters markeren momenten in het ontstaan, de ontwikkeling en het gebruik van de Nederlandse taal:

  • Karel de Grote: ridderverhalen, mondelinge overlevering van verhalen
  • Hebban olla vogala: het oudste teruggevonden Nederlands op schrift
  • de Statenbijbel: eenheid in de Nederlandse taal
  • Suriname en de Nederlandse Antillen: waarom en hoe spreekt men daar Nederlands?
    • de televisie: nieuwe, talige bron van informatie en amusement, invloed van massamedia, nieuwe woorden.

Deze vensters zijn momentopnamen, losse thema's, ze vormen geen complete, samenhangende lijn voor taalbeschouwingsonderwijs. Deze vensters kunnen een plaats krijgen binnen bijvoorbeeld de volgende thema's:

  • vertellers door de eeuwen heen
  • spelling door de eeuwen heen
  • leren lezen en schrijven door de eeuwen heen
  • invloeden op het Nederlands: vreemde woorden, nieuwe woorden
  • groepstalen: dialect, jongerentaal, sporttaal, vaktaal, schooltaal, sms- en msn-taal
  • waar op de wereld wordt Nederlands gesproken en hoe komt dat?
  • (historisch) taalonderzoek (als beroep)

Bronnen die bij nadere uitwerking handig kunnen zijn:

Raakvlak 4 Reflecteren op het belang van (kritisch, vernieuwend) denken en schrijven in relatie tot grote Nederlandse schrijvers en hun werken

De canon besteedt aandacht aan een aantal Nederlanders die door hun schrijfkwaliteiten niet alleen in Nederland maar ook daarbuiten bekend werden en die met hun werk een bijdrage leverden aan ontwikkelingen in de maatschappij. Aandacht hiervoor bij Nederlands kan het taalgeweten van leerlingen vergroten, als hen duidelijk wordt wat het belang en plezier is van goed en overtuigend kunnen schrijven en van origineel denken. De volgende vensters kunnen inspiratiebron zijn om Nederlandse schrijvers en hun werken aan de orde te stellen:

  • Erasmus
  • Max Havelaar
  • De Stijl (denk aan Dick Bruna)
  • Anne Frank
  • Annie M.G. Schmidt

Naast de vier genoemde raakvlakken kunnen de canonvensters bij Nederlands ook gekoppeld worden aan projectopdrachten, excursies, werkstukken en presentaties, al dan niet in samenhang met andere vakken. Ook lenen de canonvensters zich bij Nederlands goed om verdiepingslessen te maken, bijvoorbeeld voor begaafde leerlingen.

Overzicht van mogelijke thema's binnen het vak Nederlands per venster

De website entoen.nu benoemt de relatie tussen Nederlands en de volgende vensters:


Venster

Thema's bij Nederlands basisonderwijs

Thema's bij Nederlands vmbo en onderbouw havo/vwo

Karel de Grote

742-814

  • kinder- en jeugdboeken, films
  • informatieve bronnen
  • ridderverhalen
  • (de rol van) verhalenvertellers door de eeuwen heen
  • de kunst van het vertellen
  • (jeugd)romans, films
  • informatieve bronnen
  • ridderverhalen
  • (de rol van) verhalenvertellers door de eeuwen heen
  • de kunst van het vertellen

hebban olla vogala

ca 1100

  • de eerste schrijvers (monniken)
  • liefdesliedjes door de eeuwen heen

  • de eerste schrijvers (monniken)
  • ontwikkeling van het geschreven Nederlands
  • liefdesliedjes door de eeuwen heen
  • relatie tussen Nederlands en Vlaams

Floris V

1254-1296

  • kinder- en jeugdboeken, films
  • informatieve bronnen
  • (jeugd)romans, films
  • informatieve bronnen

Erasmus

1469?-1536

  • informatieve bronnen

  • informatieve bronnen
  • belang van denken en schrijven

Willem van Oranje

1533-1584

  • informatieve bronnen
  • het Wilhelmus als lied en gedicht
  • volksliederen, streekliederen
  • herkomst van de naam van de Koninklijke familie
  • informatieve bronnen
  • het Wilhelmus als lied en gedicht
  • volksliederen, streekliederen
  • herkomst van de naam van de Koninklijke familie

de Statenbijbel

1637

  • Bijbelverhalen (kinderbijbel)
  • herkomst van spreekwoorden en uitdrukkingen
  • bron van literatuur, beeldende kunst, muziek, theater door de eeuwen heen
  • informatieve bronnen
  • ontwikkeling van het geschreven Nederlands
  • herkomst van spreekwoorden en uitdrukkingen
  • bron van literatuur, beeldende kunst, muziek, theater door de eeuwen heen
  • structuur van de bijbel als boek*

Max Havelaar

1860

  • informatieve bronnen
  • belang van denken en schrijven
  • literatuur en maatschappijkritiek
  • literatuur en Nederlands Indië*

De Stijl

1917-1931

  • Dick Bruna (beïnvloed door De Stijl: eenvoud, kleurprincipes)
  • Paul van Ostaijen en andere typografische poëzie
  • relaties tussen literatuur, kunst en vormgeving

de Tweede Wereldoorlog

1940-1945

  • kinder- en jeugdboeken, films en poëzie
  • informatieve bronnen, o.a. documentaires
  • (jeugd)romans, films en poëzie
  • informatieve bronnen, o.a.
  • documentaires
  • literatuur en oorlog in bredere zin
  • het belang van (illegale) kranten en radio-uitzendingen

Anne Frank

1929-1945

  • informatieve bronnen
  • dagboeken
  • Het Achterhuis
  • informatieve bronnen
  • belang van denken en schrijven
  • theaterbewerkingen van Het Achterhuis
  • betekenis van dagboeken in bredere zin

Suriname en Ned. Antillen vanaf 1945

  • waar wordt Nederlands gesproken en hoe komt dat?
  • Surinaams-Nederlands
  • waar wordt Nederlands gesproken en hoe komt dat?
  • Surinaams-Nederlands

de televisie

vanaf 1948

  • kinder- en jeugdprogramma's uit de beginjaren van de televisie vergelijken met die van nu
  • televisie als bron van informatie en amusement
  • het werk van een journalist
  • reclame
  • beeldtaal en mediawijsheid
  • informatieve bronnen
  • vijftig jaar jeugdprogramma's op televisie
  • televisie als bron van informatie en amusement
  • het Nederlandse omroepbestel
  • invloed van televisie op taalgebruik
  • journalistiek
  • reclame
  • beeldtaal en mediawijsheid

Annie M.G. Schmidt

1911-1995

  • informatieve bronnen
  • belang van origineel denken en schrijven
  • het werk van Annie M.G. Schmidt (voorlezen, zelf lezen)
  • vergelijken met werk Astrid Lindgren, Roald Dahl
  • gedichten voor volwassenen en biografie van Annie M.G. Schmidt lezen
  • belang van origineel denken en schrijven
  • Nederlandse schrijvers beroemd in het buitenland (vertalingen bekijken)