Hollanda Birleşik Doğu Hindistan Şirketi ('VOC')

Deniz Aşırı Coğrafyaya Doğru Yayılma

2 Nisan 1595'te Mauritius, Hollandia ve Amsterdam adlı ticaret gemileri, adı Duyfken olan küçük bir teknenin eşliğinde Hollanda'nın kuzeyindeki Texel adasından 'Doğu'ya' doğru yelken açtı ve bu oldukça heyecan verici bir macera oldu. Dört gemiden üçü ve 249 kişilik mürettebattan yalnızca 87 kişi Ağustos 1597'de sağ salim geri dönebildi. Yapılan bu doğu seferinin mütevazi bir getirisi oldu. Ama yine de, Asya'ya düzenlenen ilk 'Hollanda gemi seferi' başarılıydı, çünkü Doğu'ya bir ticaret yolu açmış oldu.

Bunu diğer seferler takip etti. Zeeland ve Hollanda vilayetlerinden gelen tüccarların oluşturduğu güçlü ve ağır silahlarla donanmış ticari filo, rotayı uzun zamandır iyi bilen ve kullanan Portekizlilere üstün geldi ve böylece İngilizleri kıskandırmaya başladı. Karabiber, küçük Hindistan cevizi (muskat, besbâse) gibi sömürgelerden alınan mallarla dolup taşan gemiler Hollanda'ya geri dönüyordu. Aralarındaki gereksiz rekabeti engellemek için Baş Müsteşar Johan van Oldenbarnevelt profesyonelce düşünerek şirketleşmeye gitme adımını attı ve Hollanda Birleşik Doğu Hindistan Şirketi'ni (VOC) kurdu. 20 Mart 1602'de bu şirket, Ümit Burnu'ndan itibaren Asya sularında bütün ticaret alanlarında Hollanda tekeli oluşturdu. Şirket, Cumhuriyet adına anlaşmalar imzalama, savaş yapma ve fethedilen bölgeleri yönetme yetkisine sahip oldu.

VOC kısa bir süre sonra muazzam bir güç merkezi haline geldi. Jan Pieterszoon Coen, bir mektubunda, şirketin anavatandaki (Hollanda'daki) yönetim kuruluna yani XVII Efendiler Kurulu'na, "burada çok büyük işler başarabiliriz" diye yazmıştır. 1619 yılında Jayakarta (Endonezya) şehrini fethetti ve orada Batavia yerleşim birimini kurdu. Coen, "Jacatra'nın bütün Hindistan bölgesinin en muhteşem yeri olacağını ve Hollandalıların ününün bu fetihle daha da arttığını" yazıyordu. "Şimdi cümle alem bizi dost eylemeye çaba sarf edecektir," diyerek duygularını dile getirmiştir. Cava Adası'nın bir kısmı işgal edildi. Molükler'deki Ambon ve Ternate de ele geçirildi ve halkı baharat yetiştirmeye zorlandı. Asya'nın diğer bölgelerinde de, VOC, ya ikna ederek ya da zor kullanarak karaya ayak basıp yayılmaya devam etti. Güney Afrika, Hindistan, Seylan (Sri Lanka) ve Makassar'da kaleler inşa edildi. Çin de ziyaret edildi. Japonya'nın başındaki Şogun, 1641 yılında ülkesini yabancılara kapattığında, yalnızca VOC, Nagasaki yakınlarındaki Decima adasından ticaret yapmaya devam edebilme izni aldı. Böylece VOC, sadece Hollanda'daki depoları ile yabancı diyarlardan gelen mallara merak duyan kentsoyluların evlerini sömürgelerden gelen mallarla doldurmakla kalmayıp aynı zamanda Asya'daki ticarette de çok önemli rol oynadı. Tekstil ürünleri, baharat, kahve, çay, tütün, afyon, tropik kereste türleri, demir, bakır, gümüş, altın, porselen, boya malzemeleri, deniz kabukları ve daha sayısız, çok çeşitli birçok mal Doğu Hindistan gemilerinde taşınıyordu.

VOC, 1799 yılında Fransız yönetimi döneminde lağvedildi. VOC arşivleri bugün Dünya Kültür Mirası (Memory of the World: Dünya Belleği) olarak görülmektedir. Kurulan kalelerden yapılacak ticareti organize eden idareci konumundaki tüccarların yazdığı günlük raporlar, VOC görevlilerinin ticari ilişkiye girilecek yerlerin yöneticilerine yaptığı iş ziyaretlerinin tutanakları, gemilerin yük yazıları, talimat belgeleri… Hepsi birlikte iki yüz yıl süren Asya-Avrupa ortak tarihi açısından önemli bir kaynak teşkil etmektedir.